Onderhandelaars van de Europese Unie, de Verenigde Staten, Zuid-Afrika en India hebben een akkoord bereikt over de tijdelijke opheffing van de intellectuele eigendomsrechten op covid-19-gerelateerde vaccins. De zogenoemde 'TRIPS-waiver' moet nu nog groen licht krijgen van de EU-lidstaten, waarna de tekst voor goedkeuring aan de 164 leden van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) kan worden voorgelegd.

Over de opheffing van de patenten op vaccins, behandelingen en medicijnen tegen het coronavirus wordt al gesproken sinds de pandemie twee jaar geleden uitbrak. Dankzij zo'n vrijstelling zou de wereldwijde productie van die middelen verhoogd kunnen worden zonder dat de intellectuele eigendomsrechten die erop rusten, en die in handen zijn van de farmasector, met de voet en getreden worden. Vooral ontwikkelingslanden zouden daarvan profiteren. Door een tekort aan beschikbare vaccins is de vaccinatiegraad er vaak erg laag.

Een beslissing moet genomen worden in de schoot van de WTO, omdat daar de Overeenkomst inzake de handelsaspecten van de intellectuele eigendom (TRIPS) van toepassing is. Die overeenkomst zegt ook dat onder voorwaarden afgeweken kan worden van bepaalde verplichtingen, maar binnen de WTO is er weerstand tegen zo'n 'waiver' of vrijstelling. Het Verenigd Koninkrijk is niet voor, maar ook de Europese Commissie niet. Zij stelde vorige zomer nog voor om op basis van dwanglicenties te werken, maar ging enkele maanden geleden toch aan tafel zitten met de VS, India en Zuid-Afrika, op basis van een voorstel dat die twee laatste landen hadden ingediend.

Dinsdagavond raakte via de nieuwswebsite Politico bekend dat de gesprekken eindelijk een doorbraak hebben opgeleverd. Verschillende bronnen bevestigden het nieuws intussen aan Belga. Er zou een patentvrijstelling komen die in eerste instantie enkel betrekking heeft op vaccins, maar na 6 maanden wel uitgebreid kan worden. Over de duurtijd van de vrijstelling moet nog worden beslist: met drie jaar en vijf jaar liggen momenteel twee opties op tafel.

Enkel ontwikkelingslanden die in 2021 minder dan 10% van de mondiale voorraad aan coronavaccins exporteerden, zouden toestemming mogen verlenen om gepatenteerde vaccins te produceren. Volgens een insider kwam die drempel er op uitdrukkelijk verzoek van de VS, die zo willen verhinderen dat China van de 'waiver' profiteert. Het land voerde vorig jaar namelijk méér dan 10% van de vaccins uit.

Europees Parlementslid Kathleen Van Brempt (Vooruit) spreekt van "bijzonder goed nieuws". "Dit zal de lokale productie van vaccins in heel wat landen mogelijk maken en de werking van de technologiehub voor mRNA-vaccins voor de komende periode verzekeren", zegt ze.

Van Brempt hoopt dat het akkoord na zes maanden kan worden uitgebreid naar therapeutische middelen en diagnostiek, en dat er gekozen wordt voor een tijdelijke patentopheffing van vijf jaar. "Zo geven we de technologiehub van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) voldoende tijd en ruimte om ook productiesites op te starten buiten Zuid-Afrika, zodat landen over de hele wereld toegang krijgen tot de technologie. Bovendien komt de tweede generatie van vaccins eraan, die ons moeten beschermen tegen verschillende virussen en covidvarianten."

Volgens Sara Matthieu (Groen) bestaat het beste nieuws over de patentvrijstelling erin dat producenten die de reeds bestaande vaccins zelf willen maken, de klinische tests niet meer moeten herhalen. "Anders zou je opnieuw een vertraging van maanden krijgen." Ze betreurt wel dat het akkoord pas twee jaar na de start van de pandemie bereikt werd en voorlopig niet op antivirale middelen van toepassing is.

Geert Bourgeois (N-VA) is minder enthousiast. "Dit is niet de beste en snelste oplossing om de landen in ontwikkeling te helpen", zegt hij. "Zo'n hoogtechnologische fabriek productieklaar maken, vergt enorm veel tijd." Bourgeois vindt dat de vaccins gratis ter beschikking moeten worden gesteld aan de allerarmste landen en tegen kostprijs aan de landen in ontwikkeling.

"Beter dan intellectuele eigendomsrechten af te staan, is het om een productielicentie te geven met het behoud van de patentrechten bij diegene die het onderzoek gedaan heeft. Een land kan ook altijd een dwanglicentie eisen", vindt de voormalige Vlaamse minister-president. "Intellectuele eigendomsrechten zijn de vrucht van enorm zware en dure inspanningen, stimuleren het competitief onderzoek en zijn de motor van veel beloftevolle toekomstige ontwikkelingen. Door de patenten vrij te geven, is er een groot gevaar dat deze knowhow in Chinese handen terechtkomt."

Voor de compromistekst wordt voorgelegd aan alle lidstaten van de WTO, gaat de Europese Commissie de EU-lidstaten vragen of zij zich in het voorlopige akkoord kunnen vinden. Zij spreken zich woensdagavond al uit. "We rekenen erop dat de Raad de Commissie volledig steunt en dit resultaat niet afzwakt", zegt Van Brempt. "Nu een stap terugzetten zou een erg fout signaal zijn naar de rest van de wereld."

WTO-directeur-generaal Ngozi Okonjo-Iweala waarschuwt dat het werk nog niet af is. "Wij beslissen met consensus, en die is nog niet bereikt. Mijn team en ik staan klaar om onze mouwen op te stropen en zo snel als mogelijk een omvattend akkoord te bereiken."